Ceramika elit wojskowych. Materiały zabytkowe pozyskane w trakcie rewitalizacji Kasyna Oficerskiego Twierdzy Modlin

Twierdza Modlin to największa i najbardziej imponująca fortyfikacja w Polsce. Umocnienia położone są na Mazowszu, ok. 30 km na północny zachód od Warszawy, przy ujściu trzech rzek Wisły, Narwi i Wkry. Składają się z cytadeli położonej na prawym brzegu Narwi, umocnionych przedmości: kazuńskiego i nowodworskiego oraz z dwóch łańcuchów fortów. Jest jedną z największych i najlepiej zachowanych twierdz w Polsce.

Tu każdy budynek ma swoją odrębną historię. Budowę Twierdzy Modlin zapoczątkowała decyzja Napoleona Bonapartego z grudnia 1806 roku. Klęska Napoleona w 1812 roku, przełożyła się na upadek Księstwa Warszawskiego. Tereny Twierdzy Modlin dostały się pod okupację wojsk rosyjskich. Na krótko twierdza wróciła pod zarząd Polaków w grudniu 1830 roku, stając się główną bazą wojsk powstańczych. Oblegana twierdza skapitulowała w październiku 1831 roku. Władze imperium rosyjskiego przemianowały nazwę Modlin na Nowogieorgiewsk w 1834 roku. W oficjalnych dokumentach nazwa ta funkcjonowała do 1915 roku.

Po ostatecznym przejęciu twierdzy przez władze rosyjskie, nowi administratorzy, na przestrzeni lat, podjęli szereg decyzji o jej rozbudowie, m.in. w okresie stacjonowania tam wojsk rosyjskich zadecydowano o powstaniu budynku klubu dla wyższych oficerów rosyjskich. Jego budowa została ukończona na początku XX wieku (około 1905 r. -1906 r.).

Dawne Kasyno oficerskie to budynek murowany, założony na rzucie regularnym w kształcie litery T, według projektu rosyjskiego architekta, nieznanego z imienia i nazwiska, przypuszczalnie przy współudziale architekta polskiego Piotra Leona Karasińskiego.  Pełnił funkcje reprezentatywne co przyczyniło się do jego okazałego wyglądu o charakterze pałacowym. Pierwotnie mieścił w sobie sale aktowe, klubowe oraz pomieszczenia gospodarcze. W okresie I wojny światowej od 1915 roku do 1918 roku w trakcie okupacji niemieckiej mieściła się tu komendantura. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w dwudziestoleciu międzywojennym, budynkowi przywrócono pierwotne funkcje i przemianowano na Oficerskie Kasyno Garnizonowe w Modlinie.

Po wybuchu II wojny światowej 1 września 1939 roku, od 11 września przez 18 dni oddziały wojska polskiego stacjonujące w twierdzy dzielnie jej broniły. Z powodu braku amunicji, żywności oraz medykamentów, ocaleni zmuszeni zostali poddać Twierdzę Modlin. W trakcie okupacji twierdza wykorzystywana była przez wojska niemieckie m.in. jako ośrodek szkolenia poborowych Wermachtu i bazę zaopatrzeniową wojsk frontu wschodniego. 18 stycznia 1945 roku doszło do wyzwolenia przez Armię Czerwoną. W niedługim czasie wojsko polskie ponownie przejęło obiekt i stacjonowało w nim do lat 90 XX wieku.

Na terenie kasyna oficerskiego odbywały się niezliczone ilości balów (bale kostiumowo-maskowe), rautów i uroczystości.

Czas powstania kasyna oficerskiego potwierdzają znaleziska archeologiczne odkryte podczas badań na jego dziedzińcu w postaci sygnowanych cegieł datami 1900 (Fot. 2), 1901 (Fot. 3), 1902 (Fot. 4) i rosyjskimi napisami KKZ (Kriepostnyj kirpicznyj zawod – cegielnia twierdzy).

Analizowany materiał zabytkowy pozyskano w trakcie badań archeologicznych nad inwestycją pn.: „Rewitalizacja i modernizacja budynku dawnego kasyna oficerskiego usytuowanego przy ul. Ledóchowskiego 160 w Nowym Dworze Mazowieckim”. Badania archeologiczne były prowadzone zarówno wewnątrz budynku jaki i na zewnątrz, zgodnie z Decyzją Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie, określającą ich zakres i lokalizację.

Badania archeologiczne prowadziły mgr Ewelina Chołodowska-Kamińska i mgr Katarzyna Oleszek z ramienia firmy archeologicznej „Arkadia”.

W trakcie badań archeologicznych prowadzonych w ramach rewitalizacji i modernizacji budynku kasyna oficerskiego odsłonięto dawną infrastrukturę zagospodarowania terenu wokół kasyna są to między innymi relikty dziedzińca kamiennego, relikty odwadniających opasek kamiennych okalających budynek, ale także obiekty śmietniskowe, zawierające dużą ilość materiału zabytkowego, głównie ceramiki naczyniowej.

Prace ziemne i badania archeologiczne prowadzone był w podziale terenu na trzy strefy (A, B, C) i zgodnie z nim prowadzono dokumentację.

Ceramika naczyniowa stanowi najliczniejszą grupę zabytków pozyskanych w trakcie badań, łącznie zebrano 543 fragmenty naczyń.

Fragmenty naczyń ceramicznych w większości zachowały się w stanie dobrym i bardzo dobrym. Głównie wykonane zostały z porcelany, fajansu i nielicznie z kamionki. Najwięcej tego rodzaju ceramiki pozyskano ze strefy B z eksploracji obiektu nr 1 – 295 fragmentów. Pozostałą część znaleziono porozrzucaną we wszystkich trzech strefach w warstwie humusu i warstwie użytkowej w bezpośrednim otoczeniu budynku kasyna oficerskiego. Dobry i bardzo dobry stan zachowania materiału naczyniowego umożliwił wyklejenie blisko 200 fragmentów oraz posegregowanie pozostałej, większej części zbiorów, zgodnie z rodzajem naczynia.

Fragmenty naczyń pochodzące ze strefy B z obiektu nr 1 stanowią jednolity zbiór, który został zdeponowany w jednym czasie co umożliwiło połączenie ze sobą największej liczby fragmentów. Jednakże należy zaznaczyć, że fragmenty ceramiki naczyniowej odnajdywane w pozostałych strefach również stanowiły elementy naczyń z obiektu nr 1. Można zatem przypuszczać, że zostały one zdeponowane w ziemi w podobnym czasie i okolicznościach.

Analiza pod kątem zdobnictwa wykazała, że fragmenty naczyń wykonanych z porcelany odznaczają się największą różnorodnością ornamentyki. Podstawową formą było malowanie. Znamiennym jest fakt, że najbardziej wyrafinowane zdobienia, wykonane z dużą precyzją i starannością mają fragmenty najstarsze. Posiadają one m.in. ręcznie malowane kolorowe kwiaty polne, nierzadko naczynie takie było dodatkowo zdobione urozmaiconym reliefem. W latach późniejszych, zwłaszcza po 1930 roku zauważalna jest zmiana w zdobnictwie, która wyróżnia się większym uproszczeniem i zubożeniem, jego zasięg często ograniczono do rantów naczyń. W przypadku naczyń fajansowych na wyróżnienie zasługuje duży płaski talerz z bogato malowanym wnętrzem – występuje tam motyw kawy oraz nachodzących na siebie linii.

Analiza ceramiki naczyniowej reprezentowana jest przez następujące formy naczyń: talerze obiadowe płaskie, głębokie, talerzyki deserowe, spodki, kubki z uchem, kubki bez ucha, filiżanki, imbryk, miski, paterę, półmisek oraz butelkę szklaną.

Część naczyń zachowała sygnatury producentów co ułatwiło ich datowanie oraz określenie miejsca produkcji. Naczynia bez sygnatury z uwagi na materiał i sposób wykonania oraz w oparciu o datowania sygnowanych naczyń zostały określone jako pochodzące z XX w.

Załączona tabela przedstawia rodzaje sygnatur drukowanych na dnach odnalezionych naczyń i napisów ozdobnych widniejących na ich licach.

Na koniec artykułu zaprezentowano fotografie wybranych naczyń ceramicznych, stanowiących tylko niewielką część bogatego zbioru zabytków pozyskanych w trakcie badań archeologicznych z lat 2021-2022, który zgodnie z wytycznymi Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie został przekazany do Muzeum Kampanii Wrześniowej i Twierdzy Modlin w Nowym Dworze Mazowieckim.

Jest to wstępne przedstawienie problematyki badań znalezisk z terenów dawnych twierdz wojskowych z XIX i pocz. XX wieku na ziemiach polskich. Wymagają one jeszcze dokładniejszych badań porównawczych. Zrozumienie omawianego problemu w pełni, jest obecnie znacznie utrudnione z powodu braku solidnych opracowań wyników badań, a także samych badań związanych z omawianą tematyką.

Podpisy do zdjęć ceramiki:

1. Duży talerz wykonany z fajansu. Malowany od wewnętrznej strony. Z tyłu występują sygnatury – P/25 (odciśnięta w masie) oraz dwie sygnatury pisane atramentem 1368 i Pa…9? (nie można dokładnie odczytać) Datowanie: I poł. XX w. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

2. Filiżanka wykonana z wysokiej klasy białej porcelany. Dno naczynia sygnowane znakiem niemieckiej fabryki porcelany: Hutschenreuther Selb LHS Bavaria Germany z dopiskiem Weimar. Widoczny delikatny relief na stopce filiżanki. Datowanie: 1939-65 r. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

3. Duży płaski talerz, wykonany z wysokiej klasy porcelany w kolorze kremowym. Zdobienie w postaci złotego otoku na rancie naczynia (fragmenty). Dno naczynia z sygnaturą fabryk porcelany Philipp Rosenthal & Co., Selb używaną w 1940 r. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

4. Misa porcelanowa pochodząca z markowej wytwórni porcelany z Niemiec – zakłady porcelany Philipp-a Rosenthal-a . Fragment naczynia ceramicznego wykonany został z najwyższej klasy porcelany i zdobiony. Porcelana pierwotnie w kolorze śnieżno-białym, glazurowana i posiadająca delikatne złocenia, niestety zachowane fragmentarycznie, ale można stwierdzić, że złocenie występowało na rancie naczynia i dnie naczynia. Dno naczynia dobrze wyodrębnione z widocznymi delikatnymi reliefami na „nóżkach” misy. Brzusiec naczynia ozdobiony ręcznie malowanymi polnymi kwiatami (nagietek, rumianek ogrodowy). Dno naczynia sygnowane znakiem firmowym używanym w latach 1898-1906. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

5. Średniej wielkości talerzyk, wykonany z porcelany, zdobiony malowanymi, barwnymi kwiatami na rancie i w środku naczynia. Wyprodukowany w Porzellanfabrik C.M. Hutschenreuther Abteilung, Arzberg, Bavaria. Datowanie: 1918-1945 r. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

6. Porcelanowy kubek o grubych ściankach (7 mm), zdobiony niebieskim paskiem na rancie naczynia. Wyprodukowany w Hutschenreuther Selb LHS Bavaria Germany. Datowanie: 1939-65 r. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

7. Misa fajansowa w kolorze beżowym. Dno naczynia sygnowane dzięki czemu można było ustalić czas produkcji 1936-1945. Misa pochodzi z Dimitrowskiej fabryki fajansu w Verbilkach koło Moskwy. Sygnatura na dnie naczynia barwy zielonej świadczy o tym, że jest to produkt trzeciego sortu. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

 

8. Fajansowy głęboki talerz, posiada zdobiony rant dwoma zielonymi otokami. Dno naczynia sygnowane: „Fajans Fabryka Budi ZSRR NKMP”. Dziś jest to już nieistniejąca fabryka fajansu, założona w 1887 roku przez Matwieja Kuzniecowa. Działała do 2006 roku. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

9. Porcelanowy kubek w kolorze kremowym. Rant zdobiony dwoma czerwonymi otokami o różnej szerokości. Na zewnętrznej stronie brzuśca kubka występuje dodatkowe zdobienie w postaci orła bez korony z napisami W.P. i SZKOŁA OFICERSKA w kolorze czerwonym. Na jednym z den widoczny znak wyciskany w masie: C lub Ć w trójkącie. Datowanie: XX w. (fot. E. Chołodowska-Kamińska)

Bibliografia:

Bochenek R. H., Twierdza Modlin, Warszawa, 2003

Chrościcki L., Porcelana – znaki wytwórni europejskich., Warszawa 1991

Chrościcki L., Fajans – znaki wytwórni europejskich., Warszawa 1989

Danckert L., Leksykon porcelany europejskiej, Gdańsk 2008

Gatys I., Gatys Roman, Encyklopedia śląskiej porcelany, Wyd. Antyczek 2010

Röntgen R., Deutsche Porzellanmarken von 1710 bis heute, Battenberg 2007

Rzeczy Niepospolite. Polscy projektanci XX wieku, praca zbiorowa pod red. Czesławy Frejlich,

Schmidt-Stein G., Schlesisches Porzellan vor 1945, Bergstadt 2007

Sozańska J., Porcelana z wytwórni europejskich, Wrocław : Muzeum Narodowe 2002

Archiwalia:

Karta Ewidencji Zabytków Architektury i Budownictwa nr 1255. Zbiory WKZ w Warszawie

Materiały z Wojskowej Roboczej Sesji Konserwatorskiej odbytej w Modlinie 15 czerwca1977 roku, Warszawa 1977

Materiały dot. Twierdzy Modlin w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie

Opublikował:

Robert Wyrostkiewicz, archeolog, redaktor naczelny Archeolog.pl