Prezentacja polskiej misji archeologicznej, która od 2001 roku prowadzi badania jednego z najważniejszych miast antycznych Cyrenajki – Ptolemais.
Dom Leukaktiosa
© Miron Bogacki
Gdy w 2001 r. prof. dr hab. Tomasz Mikocki (Instytut Archeologii UW), odpowiedział na zaproszenie do współpracy ze strony libijskiego Departamentu Starożytności, Libia, a zwłaszcza jej wschodnia część, pozostawała ciągle mało przebadana archeologicznie. O ile od kilkudziesięciu lat badana była Kyrene, to Ptolemais, jedno z najważniejszych antycznych miast w Cyrenajce, było poznane tylko w niewielkim stopniu. W okresie włoskiej okupacji (od 1911 r.), badali je archeolodzy włoscy, do których zasług należy zaliczyć nie tylko odsłonięcie kilku ważnych budowli, lecz także ich konserwacja i rekonstrukcja, a także utworzenie pierwszego muzeum starożytności. Po II wojnie światowej Włosi kontynuowali prace jeszcze w latach 50-tych XX w., później zajrzeli tu na kilka sezonów archeolodzy amerykańscy (lata 60-te) oraz angielscy (lata 70-te i 80-te). Profesor Mikocki zdecydował się zatem na podjęcie badań w antycznym mieście o powierzchni czterokrotnie przewyższającej obszar Pompejów, w którym każdy z 250 hektarów ziemi kryje do tej pory niejedną tajemnicę.
Malowidło z ptakiem z domu Leukaktiosa © Miron Bogacki
Cyrenajka to region położony we wschodniej części Libii, ograniczony od wschodu przez Zatokę Sollum, od zachodu – zatokę Wielka Syrta, a od południa – pustynię Libijską. Nadmorska część regionu została skolonizowana przez Greków już w VII w. Wtedy to została założona Kyrene, miasto toponimiczne. Historia jego założenia znana jest dzięki opisowi Herodota. Niedługo potem powstały również inne ośrodki, m. in. Eusperides, Teucheira, Apollonia i Barka. To ostatnie miasto położone było w odległości kilkudziesięciu kilometrów od morza. Pierwotnie portem Barki była Teucheira, lecz niezbyt sprzyjające warunki geograficzne kazały mieszkańcom Barki szukać innego miejsca pod budowę dogodnego portu. Znaleźli je kilkanaście kilometrów na wschód. Najstarsze ślady osadnictwa w Ptolemais pochodzą już z VII/VI w., z okolic wybrzeża, miejsca gdzie powstał port późniejszego miasta. Pierwotna osada w okresie hellenistycznym, niedługo po tym jak cała Cyrenajka wraz z Egiptem weszła w skład imperium Aleksandra Macedońskiego, zyskała nie tylko swą nazwę ale i nową siatkę ulic, które podzieliły obszar na insule o wymiarach 100 na 500 stóp ptolemejskich, monumentalne mury i wspaniałe publiczne budowle. Buleuterion, teatr częściowo wykuty w skale i inne publiczne konstrukcje dawały dowód bogactwa i potęgi miasta. W 96 r pne w wyniku w testamentu Ptolemeusza VII Cyrenajka przeszła we władanie rzymskie, stanowiąc do końca III w. ne jedną prowincję z Kretą (Creta et Cyrenaica). W okresie rzymskim Ptolemais, podobnie jak inne greckie miasta, przeżywała kilka okresów prosperity, przy czym największy z nich przypadł na okres panowania cesarzy z dynastii Antoninów i Sewerów. Nawet tragiczne w skutkach trzęsienia ziemi (Cyrenajka do dziś jest obszarem aktywnym sejsmicznie), poświadczone archeologicznie, w połowie III i w połowie IV wieku, nie przerwały funkcjonowania miasta.
Marmurowa głowa znaleziona w cysternie domu Leukaktiosa © Miron Bogacki
O ile katastrofa z III w., kryzys ekonomiczny całego Imperium było przyczyną poważnego osłabienia Kyrene, o tyle Ptolemais zyskała na znaczeniu, zwłaszcza gdy została pod koniec III w. stolicą nowej prowincji Libya Superior. Właśnie w owym okresie nastąpił gwałtowny rozwój miasta, związany z napływem nowej ludności. Większość publicznych budowli zostało odbudowanych, swój rozkwit przeżywało też budownictwo prywatne. Zbudowano również nowy system zaopatrzenia w wodę. Od IV w. następował powolny upadek systemu miast, przyspieszony kolejnym trzęsieniem ziemi (365 r.). Niemniej w Ptolemais kwitła działalność budowlana, czego świadectwem była m. in. nowa zabudowa Via Monumentale, reprezentacyjnego odcinka jednej z głównych ulic (decumanus), prowadzona zgodnie z estetyką charakterystyczna dla miast greckiego Orientu. Około połowy V w. stolica prowincji została przeniesiona z Ptolemais do Sôzousa (nowa nazwa nadana Apollonii). Po tym okresie wiele zniszczonych budowli nie zostało już odbudowanych, w miejscu reprezentacyjnych domów rozbudowywały się warsztaty. Następujące inwazje plemion nomadzkich przyczyniły się do poważnych zmian urbanistycznych na terenie miast, w których zaniedbywany został m. in. system zaopatrzenia w wodę, a na skutek przerwania fortyfikacji prywatne domy zamieniano w fortece. Krótki okres prosperity za Justyniana (m. in. został odbudowany akwedukt) nie zmienił tej tendencji. W połowie VII w. najazd arabski sprawił, że miasto zaczęło się wyludniać, aż wreszcie zostało całkowicie opustoszałe, pozostawione na pastwę roślinności i zwierząt. Tylko na północnym krańcu, nad samym morzem arabscy osadnicy kontynuowali portowe tradycje. Ptolemais. Dzięki dziełu arabskiego podróżnika i geografa al-Idrisi wiadomo, że jeszcze w XII w. w Ptolemais działał port, który prowadził ożywiony handel z Aleksandrią.
Obecna od 2001 r. Polska Misja Archeologiczna z Instytutu Archeologii UW na terenie Ptolemais realizuje dwa ważne projekty naukowe. Dzięki możliwościom jakie dają nieinwazyjne metody prospekcji terenu, krok po kroku rekonstruowany jest plan miasta, uzupełniane białe plamy. Polscy badacze wykorzystując zdjęcia satelitarne, latawcowe, rezultaty badań geofizycznych, elektroniczne pomiary, pracują nad stworzeniem zdygitalizowanego kompleksowego planu miasta hellenistycznego, rzymskiego z okresu rozkwitu, późnorzymskiego i bizantyjskiego. Dzięki temu możliwa będzie analiza rozwoju urbanistycznego ośrodka miejskiego od III w. pne aż do VII w. Tkanka miejska Ptolemais jest właściwie niezniszczona późniejszą zabudową, zatem może być poddana badaniom na niespotykaną w tej części Śródziemnomorza skalę.
Palazzo delle Colonne © Miron Bogacki
Urbanistyczną historię miasta Polacy odczytują w skali mikro dzięki tradycyjnym metodom wykopaliskowym w jednej z insul w rezydencjonalnej części miasta (zaledwie dwie działki na wschód od jednej z najbardziej znanych rezydencji świata antycznego czyli Palazzo delle Colonne). Pierwsze sondaże założone pod kątem 45 stopni do zachodniej ulicy pozwoliły na odkrycie bogato dekorowanej rezydencji. Prowadzona później eksploracja w oparciu o siatkę arową odsłoniła został kompleks kilku domów. Fragmenty fundamentów, pojedyncze mury, ceramika oraz znaleziska numizmatyczne dowodzą, że insula, podzielona na mniejsze działki, była zabudowana już w okresie hellenistycznym. W II i III w. na działce funkcjonowały obok siebie domy, których właściciele musieli łożyć znaczne sumy na ich odpowiednie wyposażenie i dekorację. Dzięki bogatym znaleziskom można rekonstruować kompleksową dekorację Domu Leukaktiosa, nazwanego tak dzięki poznanemu z inskrypcji mozaikowych imieniu właściciela. Centralną część domu stanowi czterokolumnowy dziedziniec, wokół którego położone były kolejne pomieszczenia o charakterze tak prywatnym jak i oficjalnym. Podłogi pokryte były mozaikami o motywach geometrycznych i figuralnych, ściany pomieszczeń dekorowane były natomiast malowidłami i bogato profilowanymi stiukami. Malowidła zachowane w niektórych miejscach nawet do 2 m. wysokości powtarzały najczęściej wzory, które miały imitować okładziny z marmurowych płyt. Jedno z pomieszczeń w zachodniej części domu wyróżniała szczególnie staranna i urozmaicona dekoracja. Podłoga pokryta jest zachowaną bez mała w całości mozaiką z centralnym panneau z epizodem z mitu Dionizosa (odnalezienie Ariadny na Naksos), natomiast na ścianach zachowały się malowidła. Ich główny motyw dekoracyjny stanowiły ptaki w obramieniu z kolorowych pasów i imitacje kolumn z korynckimi kapitelami. Obecnie, dla zabezpieczenia przed zniszczeniami malowidła zostały zdjęte i są przygotowywane do ekspozycji w miejscowym muzeum przez warszawskich konserwatorów z Akademii Sztuk Pięknych. Na podłodze pomieszczenia z mozaiką Dionizosa leżała spadła z piętra kolejna mozaika. Na wielu pokruszonych fragmentach można odczytać podpisy pod postaciami, które należy wiązać z mitem Achillesa. Po trzęsieniu ziemi w połowie IV w. centralna część rezydencji już nigdy nie została odbudowana, choć część pomieszczeń ponownie była wykorzystywana na cele mieszkalne. Natomiast skrajne pomieszczenia od ulicy zachodniej i wschodniej zaadaptowano na cele rzemieślnicze.
Plac Cystern © Miron Bogacki
Na południe od Domu Leukaktiosa został odkopany kolejny dom o podobnym planie i dekoracji. Mimo jej znacznie gorszego stanu zachowania do tej pory na ścianach niektórych z pomieszczeń zachowały się resztki malowideł, odnajdowane pojedyncze tessery każą sądzić, że na podłogach znajdowały się mozaiki. W jednym z pomieszczeń w południowo-zachodniej części domu, w 2006 r. dokonano sensacyjnego odkrycia skarbu zawierającego blisko 600 monet (o łącznej wadze aż 12 !). Ten dom, chociaż mocno ucierpiał w wyniku trzęsień ziemi, był użytkowany jeszcze w V i VI w., choć w zmienionej funkcji. Część pomieszczeń została wykorzystana w celach produkcyjnych. Miał tu swoje urządzenia producent wina i rzemieślnik zajmujący się wyrobem lampek. Ten rodzaj działalności był możliwy m. in. dzięki dostępności wody, niezbędnej dla funkcjonujących warsztatów. Warto bowiem wspomnieć, że zachowane w domach instalacje hydrauliczne (cysterny, akwedukty, kanały) pozwalają na pełną rekonstrukcję zarówno systemu zaopatrzenia w wodę jak i odprowadzania nieczystości.
Skarb monet rzymskich znaleziony w 2006 roku © Miron Bogacki
Na północ od rezydencji Leukaktiosa, na nieco niższej terasie położony jest kolejny dom, którego głównym pomieszczeniem jest wielka sala (ok. 170 ! m kwadratowych) dekorowana piękną mozaiką o wyrafinowanych, wielobarwnych geometrycznych wzorach. Być może była to audiencyjna sala rzymskiego urzędnika? Niestety, niewiele więcej można powiedzieć o planie (ani nawet wielkości) tego domu. W jego murach, w okresie późnego antyku, wzniesiono bowiem niewielkie założenie obronne. W V-VI w., gdy zmianom uległa siatka miejska, a mury miejskie na skutek zniszczeń traciły swoją obronną funkcję, mieszkańcy zagrożeni ciągłymi inwazjami nomadów przebudowywali domy tak, by mogli się w nich kryć przed niebezpieczeństwem. Odkryta w południowo-wschodniej części sala zakończona absydą (jej funkcja na obecnym etapie badań nie może być jednoznacznie określona) świadczy o tym, że powstała budowla spełniała równocześnie funkcje publiczne (reprezentacyjne) i prywatne (mieszkalne).
Miejmy nadzieje, że kolejne sezony wykopaliskowe pozwolą odgadnąć charakter i funkcję tej budowli, jak i dadzą odpowiedzi na wiele postawionych pytań!
